Wrzeszcz

Jako dzielnica został włączony do Gdańska w 1814 roku, ale jego nazwa po raz pierwszy została odnotowana w 1263 roku. Dzisiaj administracyjnie dzieli się na Wrzeszcz Górny oraz Wrzeszcz Dolny.

Dawna wieś obejmowała obszar od obecnego zbiegu al. Zwycięstwa i al. Grunwaldzkiej po obszar ulic Słowackiego i Kościuszki. Centrum znajdowało się przy obecnym skrzyżowaniu al. Grunwaldzkiej z ulicami: Partyzantów, Jaśkowa Dolina, Dmowskiego i Konopnickiej.

Początki wsi związane były z młynami, tartakami i kuźnicami powstającymi nad brzegami potoków. W 1404 roku wieś miała prawo chełmińskie, 26 zagród i dwie karczmy. Od XVI Wrzeszcz powoli zyskiwał charakter rezydencjonalny, dwory powstawały przy funkcjonujących młynach i kuźnicach. Wieś przez kolejne dziesięciolecia zmieniała właścicieli.

W 1776 roku, w czasie kiedy znajdowała się już w granicach państwa pruskiego, została odkupiona przez króla pruskiego Ferdynanda II Wielkiego od rodziny Wejherów i połączona z innymi nabytkami: Białym Dworem (w rejonie obecnej ul. Meissnera i Olsztyńskiej ), Strzyżą Górną, Brunowem (obecnie rejon ul. Waryńskiego w Dolnym Wrzeszczu ), Kuźniczkami i Nowymi Szkotami.

Wrzeszcz został poważnie zniszczony w czasie wojen napoleońskich w latach 1806-1807.

17 marca 1814 roku, jako dzielnica obejmująca teren kilkunastu dawnych wsi, został włączony do Gdańska. Przyłączenia kolejnych części do Wrzeszcza trwały przez dziesięciolecia. Jako ostatnia w 1906 roku przyłączona została część Młynisk. W 1820 roku dzielnica liczyła 636 mieszkańców, a w 1934 już ponad 55 tys. Zabudowa dzielnicy była gęstsza przy Hauptstraße (główny trakt prowadzący do Oliwy, dzisiaj al. Grunwaldzka). Funkcjonowały tu pojedyncze folwarki, cegielnie, gorzelnie, browary, piekarnie oraz młyny, kuźnice i fabryki popiołu wykorzystujące wody potoku Strzyży.

Od 1818 roku Wrzeszcz stał się miejscem stacjonowania jednostek wojsk (początkowo szwadronu huzarów w prywatnych kwaterach w rejonie obecnej ul. Dmowskiego). W 1829 roku wojsko nabyło teren na północ od Wrzeszcza tworząc tzw. Der Große Exerzierplatz (Wielki Plac Ćwiczeń, a następnie lotnisko we Wrzeszczu). Wcześniej, w 1818 roku, Kleiner Exerzierplatz wojsko dzierżawiło w miejscu, gdzie obecnie stoi Opera Bałtycka. W etapach, między 1893 a 1901 rokiem, zbudowano kompleks koszar (w tym kasyno oficerskie) przy obecnej ul. Słowackiego dla brygady huzarów oraz dla batalionu saperów przy obecnej ul. Szymanowskiego. Towarzyszyła temu budowa magazynów w Strzyży Dolnej (między obecną ul. Kościuszki i ul. Miedzianą ), zespołu strzelnic (ok. 1898) na obecnym osiedlu Rozstaje (orientacyjnie: w pobliżu skrzyżowania ob. al. Rzeczypospolitej z al. Jana Pawła II ). W latach 1912–1916 wybudowano zespół koszarowy batalionu łączności (Telegraphen-Kaserne) przy Heeresanger (al. Legionów) i pierwszą stację lotniczą (1913).

Poprawiła się komunikacja: w 1864 roku rozpoczął funkcjonowanie omnibus konny na trasie Gdańsk – Sopot, w 1870 kolej, w 1873 tramwaj konny. Pierwsze tramwaje elektryczne rozpoczęły kursowanie w 1896 roku.

W 1873 roku uruchomiono browar w Kuźniczkach. Po 1893 rozpoczęto doprowadzanie nowych sieci wodociągowych i kanalizacyjnych do wszystkich domów dzielnicy, w kolejnych latach powstępowała elektryfikacja i podłączanie domów do sieci gazowej.

W 1897 roku rozpoczęto wytyczanie i zabudowę nowych ulic wokół ob. ul. Wajdeloty, dawnego traktu z Kuźniczek do Nowych Szkotów (obecne ulice Danusi, Aldony, Konrada Wallenroda, Grażyny).

W latach 1913–1917 linia kolejowa została poprowadzona nasypem od ul. Klinicznej do nowego (1917) dworca w Gdańsku-Wrzeszczu, powstały wiadukty nad obecną al. Hallera, ulicami Miszewskiego-Wyspiańskiego i Wajdeloty.

W dzielnicy działały organizacje (m.in. weteranów, naukowe), stowarzyszenia i korporacje studenckie, Towarzystwo na rzecz Upiększania i Rozwoju. W 1914–1918 niektóre szkoły i kościoły (np. kościoły Lutra) zamieniono na lazarety dla rannych żołnierzy. W 1915 założono pierwsze zespoły ogródków działkowych (przy St. Michaelsweg, Posadowskyweg i Bärenweg, obecnie ul. Mickiewicza), mające na celu polepszenie zaopatrzenia ludności w żywność w czasie wojny.

Po 1920 część dawnego Wielkiego Placu Ćwiczeń przeznaczono na cywilne lotnisko. Mały plac musztry przy obecnej al. Zwycięstwa zamieniono na miejsce imprez, spotkań miejskich. W 1937 roku nazwany on został przez hitlerowskie władze Maifeld (Pole Majowe).

W latach 20 i 30. XX w. nastąpił dalszy rozwój przestrzenny. W odpowiedzi na rosnące potrzeby mieszkaniowe powstały nowe zespoły urbanistyczne, zwłaszcza (na obszarze ok. 60 ha) Großsiedlung Langfuhr (Wielkie Osiedle Wrzeszcz), w rejonie Ringstrasse (ul. Kościuszki), Brösener Weg (ul. Chrobrego) i Heeresanger, w przeważającej części na byłych terenach wojskowych. W 1929 wybudowano gmach szkoły im. Pestalozziego (Pestalozzischule) oraz budynek poczty przy Bärenweg. W okresie II Wolnego Miasta Gdańska tę część nazywano niekiedy Nowym Wrzeszczem (Neu-Langfuhr).

W 1930 uruchomiono linię tramwajową na odcinku od Große Allee (Hauptstraße) do obecnej al. Legionów, co miało wielkie znaczenie dla poprawy komunikacji Dolnego Wrzeszcza, w 1939 powstała zajezdnia autobusowa przy Mirchauer Weg (obecnie ul. Partyzantów) na bazie wcześniejszej używanej przez tramwaje konne, potem pojazdy elektryczne remizy. W 1928 na wschód od obecnej al. Hallera, na dawnych obszarach ogrodniczych, powstał drugi co do wielkości w Gdańsku kompleks ogródków działkowych.

W latach 1939–1945 wojsko ponownie przejęło dawne koszary, także lotnisko i niektóre szkoły; dawne koszary przy Heeresanger (al. Legionów) zajęte zostały przez kompanię podchorążych MW, szkołę ochrony gazowej Luftwaffe oraz batalion bud. Luftwaffe. W Helene-Lange-Lizeum (przy ul. Wyspiańskiego) oraz w szkole nowoszkockiej urządzano tymczasowe kwatery dla transportowanych do Gdańska oddziałów niemieckich. Na początku 1940 przy Am Kleinhammerteich (ul. Nad Stawem) urządzono główny skład zaopatrzeniowy SS. W tym samym roku, w ramach reorganizacji dotychczasowego systemu zaopatrzenia SS, placówka została przekształcona w główny skład zaopatrzeniowy Waffen-SS.

Podczas II Wojny Światowej we Wrzeszczu funkcjonowały obozy pracy w drewnianych, wzniesionych w tym celu barakach przy Hindenburg Allee (al. Zwycięstwa, między obecną ul. Traugutta i dawną salą sportową - obecnie Opera Bałtycka), kolejny obóz zlokalizowany był między Brösener Weg (ul.Chrobrego) a Ostseestraße (ul. Hallera). Po wojnie zostały one zaadoptowane na obozy przejściowe.

W czasie walk 25 i 25 marca 1945 Wrzeszcz został stosunkowo niewiele zniszczony, główne straty pojawiły się w centrum dzielnicy (Hauptstraße), ucierpiała infrastruktura komunikacyjna (spalony dworzec kolejowy, zerwane wiadukty linii kolejowej do Kartuz, uszkodzone tory tramwajowe, zniszczona sieć trakcyjna).

W 1945 roku głównie prywatni inwestorzy rozpoczęli odbudowę zniszczonej pierzei al. Grunwaldzkiej (od ul. Miszewskiego do ul. Lendziona). W 1947 roku prace te wstrzymano, a następnie wszystko rozebrano. W ramach generalnego planu urbanistycznego Gdańsk–Gdynia alei Grunwaldzkiej wyznaczono rolę głównej magistrali łączącej oba miasta. W tym celu w 1947 poszerzono ją dwukrotnie, budując nową jezdnię z kostki granitowej w kierunku Gdyni, z wydzieloną dwutorową linią tramwajową, rozdzielającą oba pasy ruchu kołowego. W listopadzie 1962 zmieniono przebieg linii tramwajowej w rejonie ul. Lendziona.

W 1947 roku powstała Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa „Wybrzeże” (róg ul. Dmowskiego i al. Grunwaldzkiej), a 1948 między al. Hallera i ul. Chrobrego oddano zespół 85 drewnianych domków (tzw. fińskich). W latach 50. opracowano projekt Grunwaldzkiej Dzielnicy Mieszkaniowej (GDM), mającej objąć cały Wrzeszcz i pomieścić mieszkania dla 80 tys. ludzi. Plan był wielokrotnie modyfikowany, w dużym stopniu zrealizowany w latach 1952–1957 (budynek we wschodniej pierzei al. Grunwaldzkiej). W latach 1951–1955 powstało Osiedle Roosevelta (między al. Hallera, na odcinku między ul. Mickiewicza a ul. Kościuszki z jednej strony, a torami kolejowymi do Nowego Portu z drugiej ) oraz osiedle przy al. Wojska Polskiego (teraz jest to Strzyża).

Wybudowano domy studenckie przy ul. Wyspiańskiego i dworze Świętej Studzienki . W 1961 roku powstała restauracja Cristal , budynek NBP przy al. Grunwaldzkiej (ob. Bank Millennium), a w 1972 siedemnastokondygnacyjny budynek mieszkalno-usługowy (z kawiarnią Olimp na ostatnim piętrze, wg projektu Stanisława Michela).

W latach 50. XX w. dzielnica stała się usługowym centrum miasta: powstały domy towarowe, budynek biur projektów. W 1948 w dawnej hali sportowej przy al. Zwycięstwa 15 znalazł swą siedzibę Teatr Wybrzeże, a od 1953 Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka. Przy ul. Sobótki mieściła się pierwsza siedziba gdańskiego oddziału TVP (1959–96).

Teren wzdłuż al. Grunwaldzkiej między Wrzeszczem a Oliwą zdominowała zabudowa przemysłowa. W latach 1969–1970 większość zamkniętych już wcześniej cmentarzy została zamieniona w ogólnodostępne parki (Park Akademicki między ulicami Narutowicza i Traugutta ; Park Zielony od 2005 między ulicami Smoluchowskiego i Skłodowskiej-Curie ).

Ostatnia jednostka wojskowa opuściła Wrzeszcz w 2001 roku, a w 2004 teren koszar został wykupiony przez inwestora i sukcesywnie zabudowywany jest apartamentami i biurowcami. W 2001 zamknięto browar w Kuźniczkach. Ten obszar wykupiony został w 2006 roku przez innego inwestora, powstaje tam osiedle, w planach jest minibrowar.

W ostatniej dekadzie przy głównej arterii powstały m.in. Dom Handlowy Jantar (1994), nieistniejące dzisiaj Centrum Handlowe Sukces (1991) i Sukces Bis (w miejscu pierwszego stoi teraz Centrum Handlowe Manhattan z 2004 roku, w miejscu drugiego kompleks wież mieszkalnych Quattro Towers z 2011 roku), Galeria Bałtycka (2007), będące najwyższym budynkiem w Gdańsku Centrum Biurowe Neptun (2013).

Oprac na podst. Encyklopedii Gdańskiej (wyd. 2012).